Akt Erekcji Kosciola w Pacanowie w swietle zrodel historycznych

7 września 1109 r. umiera najprzewielebniejszy biskup krakowski Baldwin (pochodzący z pobliskiej Stopnicy) na jego miejsce wstąpił czcigodny biskup Maur, który kierował diecezją krakowską do chwili śmierci 5 marca 1118 r. W tym czasie na prośbę miejscowego rycerza-fundatora Siemiana z rodu Niegodziców herbu Koźlarogi.(Na tarczy w czerwonym polu głowa osła, w hełmie półkozioł rogaty)Biskup Maur konsekrował kościół pod wezwaniem św. Marcina i uposażył go ośmioma dziesięcinami.

Akt erekcji kościoła w Pacanowie jest najstarszym znanym aktem erekcyjnym kościoła wiejskiego i najstarszym dokumentem wystawionym przez polskiego wystawcę dla polskiego odbiorcy. Tekst /według badaczy/ bez wątpienia autentyczny. Nie zachowany wprawdzie w oryginale; znany jest z transsumptu do konsystorza krakowskiego przez biskupa Iwo Odrowąża w 1219 r. Akt erekcji jest niedatowany i nieopieczętowany/Maur prawdopodobnie nie używał pieczęci – nie zachowała się żadna pieczęć/.

Próba repliki dokumentu: Jarosław Banasik, Pacanów 1988.
Przekład Iwona Kęder. "Wydanie jubileuszowe - 1995 rok"

A oto tekst w języku łacińskim:

Ego Maurus Cracouiensis episcopus, licet indignus, confero Deo et beato Martino, in dedicacione eius scclesie, decimam de villa, in qua eius ecclesia sita est de Zabche et de Isgorsko et de Negoslauicha et de Gurowo, et de Goracowo,et de Scheglino et in Quassouo sortem Mangoldi. Semianus autem patronus confert tabernam de eadem villa, decimum piscem, decinum vitulum , decimum agnelum, decimum porcellum, decinum caseum. Qui hoc immutaverit, anathema sit.

oraz w przekładzie:

(Ja Maur, biskup krakowski, aczkolwiek niegodny, składam Bogu i błogosławionemu Marcinowi dla poświęconego mu kościoła dziesięciny ze wsi, w której tenże kościół się znajduje oraz dziesięciny z Żabca, Niegosławic, Górowa, Gorzakwi i Szczeglina, a także z Kwasowa, który jest posiadłością Mangolda. Siemian zaś, patron, daje karczmę w tej wsi oraz dziesięciny z ryb, dziesięciny z cieląt, dziesięciny z jagniąt, dziesięciny z prosiąt, dziesięciny z serów.Kto to zmieni będzie obłożony klątwą).

Najbardziej zastanawia fakt, że w dokumencie nia ma podanej nazwy Pacanowa.
Czyżby wtedy jeszcze nie używano powszechnie nazwy Pacanów.
Historykiem, który wydobył na światło dzienne akt erekcji kościoła pacanowskiego
docenił jego wartość i uzasadnił jego autentyczność, był ksiądz W. Semkiewicz
w książce „Przyczynki dyplomatyczne wieków średnich;Księga pamiątkowa ku
uczczeniu 250-tej rocznicy założenia Uniwersytetu Lwowskiego przez króla Jana
Kazimierza r.1661” Lwów 1912,t.II. Żródłem z którego zaczrpnął treść naszego aktu Erekcji, były „Akta Officialia” Archiwum konsystorskiego, vol.21 (z lat 1499-1508)Str.174

"........Dnia 18 marca 1502 r. zjawił się przed urzędem Officjała
Krakowskiego, Macjej Ślimawa, doktor medycyny i pleban w Pacanowie, prosząc o wpis do akt oficjalatu przywilejów swego kościoła, z powodu przeszkód doznawanych ze strony patronów i kolatorów kościoła:Jana Wapowskiego, Mikołaja Secygniowskiego i Jana Pacanowskiego oraz braci tego ostatniego, Piotra Bieniasza i Mikołaja.
......”Dokumentów tych było sześć, z tym dwa tyczyły się dziesięcin kościoła,tj. przywilej biskupa Maura w transsumpcie biskupa Iwo Odrowąża z1219 roku oraz dokument biskupa Muskaty z czasu między r. 1317-1319”

A oto dokument biskupa Iwo Odrowąża z 15 sierpnia 1219 r.

„W imię Świętej i Nierozdzielnej Trójcy. Amen.Ja Iwo z miłosierdzia Bożego biskup krakowski, społeczności synów Matki Kościoła ślę
pozdrowienia w Panu Jezusie. Gdy te rzeczy dzieją się w czasie i z nim przemijają, rozpowszechniam przyszłym i obecnym odnośnie dóbr kościoła w Pacanowie, że dany był mi przywilej Pana (biskupa) Maura, niegdyś biskupa krakowskiego, który był siódmy przede mną w tej funkcji ordynariusza sukcesywnej instucji, a ze względu na niekrzesną formę i przestarzałe zwroty mało albo wcale nie przydatny będzie na przyszłość temu kościołowi. Oto tak było:”(tu nastepuje tekst Biskupa Maura).....Ja przeto równością prawa i dziedzica Pakosława pokutującego pobożną dewocją w Panu, ważnym cyrografem za zgodą mojej kapituły z urzędu danej, dawny przywilej odnawiam, wspomnianemu kościołowi zatwierdzam darowiznę biskupa Maura, na wieki pozostającemu w spokoju. To zaś publicznie dokonane zostało w kapitule krakowskiej, zarządzającymi w służbie Jezusa Chrystusa w tymże kościele:” (
tu następuje lista świadków: 6-ciu dostojników kapitulnych, 8-miu kanonikówi 9-ciu kanoników diakonów- wszyscy wymienieni z imienia i godności przez Ks. Semkowicza)

.....,W roku 1219 od Wcielenia Pańskiego, w dzień Wniebowzięcia Błogosławionej Dziewicy Maryji, w pierwszym roku mojego pontyfikatu, gdy Krakowem zarządzał książę Leszek(Biały). Żeby się potem nie stał podstępnad tym, co orzeczono, tą moją i kapituły pieczęcią tą decyzję potwierdzam. Jeśliby zaś kościelna albo świecka osoba chciała osłabić to co się stało niech wie, że wpada w ekskomunikę i obciąża się winą i ma cząstkęz Piłatem na ostatek( jej wina na Sądzie Ostatecznym będzie równa winie Piłata)”

Ksiądz Semkowicz doszukał się w „Akta Visit. t.XIV i t. LIV” że dzień konsekracji obchodzono w kościele pacanowskimw pierwszą niedzielę po Św. Bartłomieju(czyli między 24 a 30 sierpnia)Ponieważ poprzednik Maura zmarł 7 września 1109 r kościól nie mógł być konsekrowany wcześniej niż 24-30 sierpnia 1110 r. I nie póżniej niż 24-30 sierpnia 1117 r. Ponieważ Maur zmarł 5 marca 1118 r.

Ks. Semkowicz wyjaśnia także dlaczego Iwo Odrowąż na prośbę komesa Pakosława
zastępuje stary przywilej Maura nowym dokumentem w formie transsumptu.

„Przy poświęceniu kościoła w Pacanowie biskup i parton poczynili nadania dziesięcinne, które spisano wtedy na kawałku pergaminu na wieczną pamiątkę, aby każdoczesny pleban wiedział, co mu się należy ze stołu biskupa i dziedzica, na zabezpieczenie swych praw maił w zanadrzu krótką anatemę(klątwę) biskupią. Taki dokument bez pieczęci i wymienionych świadków czynności nadawczej z czasem przestał wystarczać, gdyż w przypadku procesu nie miałby żadnej wartości i znaczenia dowodowego.

Następnym dokumentem dotyczącym aktu Maura jest ptwierdzenie dziesięciny dla kościoła w Pacanowie przez biskupa krakowskiego Jana Muskatę z lat 1302-1308 lub 1317-1319. Dokument ten zapisany jest w” Akta Officjalia” w 1502 r. (oryginał jest znacznie uszkodzony, brakuje bowiem w środku kawałka karty; wyrazy dające się łatwiej domyślić ks. Semkowicz zamieścił w nawiasach w swoim tekscie łacińskim) A oto tekst tego dokumentu w przekładzie Ks. W. Czarnego:

„W imię Pańskie Amen. My Jan, z Bożej łaski biskup krakowski, publicznie obecnym orzekamy, ze kościół Sw. Marcina w Pacanowie znajdujemy w posiadaniu dziesięcin dalej spisanych, mianowicie tegoż Pacanowa, Żabca, Zgórska, Niegosławic, Szczeglina, Sutowa(?), Moraczowa i częściowo u Mangolda w Kwasowie, a także w posiadaniu gospodarzy(tamże, stawu na dziesięcine z ryb)
dziesięcin z cieląt, dziesięcin z jagniąt , dziesięcin z prosiąt (dziesięcin z serów.....Któ)rą to posesjęwyżej wymienionych darmo daną (posiadającym, powagą naszą) zatwierdzamy na zawsze. Dane w Krakowie(Roku Pańskiego 13... sier)pnia Akt obecnym także (brak 3-4 wyrazów) Adamowi) prepozytowi krakowskiemu, panu Jarostowi(służącemu tamżę, panu Nankerowi kanonikowi ta)mże i archidiakonowi sandomierskiemu i panu Eng(ilbertowi, kanonikowi kr)akowskiemu i prepozytowi skarbimirskiemui (innym wielu godnym wiary)do kaplicy specjalnie wezwanych”Po 200 latach od kościoła naszego odeszły Górowo i Gorakowo a przybyły Sutów, i Moraczów

Kolejnym dokumentem dotyczącym aktu Maura jest dzieło Jana Długosza „Liber Beneficiorum diocesis cracoviensis”t.II, Kościoły parafialne- wyd.Przeżdziecki, Kraków 1864 t. VIII.

..... Który to kościół zaiste na cześć błogosławionego Marcina Maur biskup krakowski na prośbę Siemiana patrona konsekrował a ośmioma dziesięcinami ze stołu biskupiego obdarzył, jak z przywileju, którego egzemplarz jest nam znany...... Z tego też wynika, że dziedzic ma dać plebanowi dziesięcinę sera, jagniąt i prosiąt. A Piotr Sancygniwski ma dać dziewięcinę ze swych stawów proboszczowi....”

Tło historyczne

Od 1102 r po śmierci Władysława I Hermana Polska dzieliła się na dwa księstwa
Południowe – Bolesława III Krzywoustego i Północne – Zbigniewa. A więc na ziemiach polskich istniały dwa niezależne organizmy polityczne, prowadzące własną politykę w stosunku do sąsiadów, co stało się zarzewiem nieporozumień i konfliktów między nimi. Na przełomie 1106 1107 Bolesław zaatakował swojego brata Zbigniewa w jego dzielnicy i zwyciężył. Zbigniew został wygnany z kraju i schronił się na dworze króla niemieckiego Henryka V. Latem 1109 roku ruszyła na Polskę starannie przygotowana wyprawa Henryka V. Przeprawiono się przez odrę gdzieś w okolicach Głogowa .Bolesław nie podjął walki w otwartym polu., a głogowianie stawili dzielny opór, nie bacząc na wziętych przez najeżdźców zakładników , przywiązanych do machin oblężniczych i służących jako żywe tarcze.Henryk V słał groźby i żądania, domagając się restytucji Zbigniewa i jakiegoś trybutu. Wszystkie te środki zawiodły gdyż Bolesław butnie je odrzucał. Wyprawa zakończyła się porażką henryka V. W1111 lub 1112 roku Bolesław zgodził się na powrót Zbigniewa po czym kazał go pochwycić , oślepić i uwięzić. Zbigniew wnet zmarł a Bolesław odbył chwalebną pokutę opisaną w kronikach Galla Anonima.
W pielgrzymkę Bolesław udał się na Węgry a powrotną drogę do Gniezna do grobu Sw. Wojciecha odbył w worku pokutnym, okupując swój grzech wieloma darami na rzecz kościoła, możnych, rycerstwa i mieszkańców miasta.


Opracował Henryk Góra na podstawie artykułów Jarosława Banasika publikowanych w miesięczniku „Z Życia Gminy” oraz „Wielkiej Historii Polski” t.I wyd. Kraków 2003 FOGRA Oficyna Wydawnicza